Voor mijn literatuurlijst voor het eindexamen middelbare school, halverwege de jaren tachtig, las ik De avonden van Gerard Reve. Het boek als zodanig vond ik toen eigenlijk niet zo bijzonder, maar het krijgt een extra dimensie als je je realiseert wannéér het is geschreven en voor het eerst gepubliceerd. Toen zag onze maatschappij er nog wel een beetje anders uit dan nu. Wat voor schokgolf zal het boek gegeven hebben? Daar moest ik aan denken bij het lezen van nog zo’n klassieker: Spaar de spotvogel van Harper Lee, in een prachtige uitvoering uitgegeven bij de Bezige Bij (To kill a mockingbird).

Deze roman verscheen eind jaren vijftig vorige eeuw, terwijl het verhaal zich afspeelt in de dertiger jaren in een plaats in Alabama, een zuidelijke Amerikaanse staat. Slavernij was inmiddels afgeschaft, formeel waren blanken en niet-blanken gelijk voor de wet. Voor de wet. Voor de praktijk nog lang niet.

We zien de wereld van toen door de ogen van het jonge meisje Scout Finch. Zij groeit op in een gezin met een iets ouder broertje (Jem), een vader die advocaat is (Atticus) en een zwarte hulp in de huishouding. Kijk, daar wreekt zich meteen een gebrekkige woordenschat. Hoewel dat ook weer niet de juiste omschrijving is. Meteen blijkt namelijk dat woorden in onze huidige maatschappij een andere inhoud kunnen hebben dan diezelfde woorden destijds. Een hulp in de huishouding is nu bijvoorbeeld een thuiszorgmedewerker of een tiener die wat geld bijverdient door te helpen met schoonmaken. Terwijl in het leven van Scout de hulp in de huishouding, Calpurnia, eigenlijk haar (zwarte) tweede moeder is, in die zin dat Calpurnia haar opvoedt, haar verzorgt en haar in het gareel houdt. Dus deze zwarte vrouw is de spil in het blanke huishouden. En dat was in die jaren dertig de normaalste zaak van de wereld. Zwarten hadden een duidelijke “taakomschrijving”, de blanken maakten van die taken gebruik, maar een vermenging of samenwerking was ondenkbaar en uit den boze.

Het verhaal, de rode draad, zal wel zo’n beetje bekend zijn. Het leven van Scout, het gezin en het leven in hun woonplaats wordt extreem beïnvloed door het feit dat vader Atticus als advocaat wordt ingeschakeld om een zwarte te verdedigen. Hij doet dat simpelweg omdát hij advocaat is en hij vindt dat iedereen dezelfde behandeling en verdediging verdient. Ik vond het treffend om te merken dat  hij niet veronderstelt dat zijn handelen tot een ommekeer in de maatschappij zal leiden, hoewel hij op zijn manier wel een belangrijke bijdrage aan het bewustzijn in de maatschappij levert.

Tijdens mijn studie Rechten kwam bij het uitermate interessante onderdeel Encyclopedie der Rechtswetenschap uitgebreid de discussie over rechtvaardigheid naar voren. De bedoeling van het vak is om zelfstandig te leren nadenken over het hier en nu, over recht en staat, door lering te trekken uit de (rechts)geschiedenis. Een van de fundamentele vragen die daarbij uitgebreid aan de orde komen gaat over rechtvaardigheid. Wat is precies ons rechtvaardigheidsideaal? En welke elementen liggen daaraan ten grondslag? Tot de destijds verplichte vakliteratuur hoorde het boek Rechtvaardigheid van prof. dr. W. Luijpen. Dit boek zou eigenlijk tot ieders verplichte literatuur moeten behoren :).

Het is een thema dat uit Spaar de spotvogel voor mij duidelijk naar voren springt. Waarom vonden we het toen (en in grote onderdelen van onze wereldse samenleving geldt dit helaas nog steeds) normaal om het onderscheid tussen zwarten en blanken te maken? Waarom vinden kinderen het doodnormaal om door een zwarte vrouw beschermd en opgevoed te worden, terwijl zij toch gaandeweg in hun leven diezelfde zwarte persoon een mindere rol gaan toebedelen? Wat veroorzaakt die omslag? En wat is er precies gebeurd dat wij in onze huidige maatschappij overwegend geen onderscheid meer proberen te maken op basis van kleur, ras of afkomst?

Al met al weer typisch zo’n boek dat niet uitgewerkt is als je klaar bent met lezen. Het appelleert aan ons gevoel voor rechtvaardigheid, onze normen en waarden. Daarnaast is het óók het heerlijke verhaal over een opgroeiend meisje dat vol zit met (onschuldig) kattekwaad, haar eigen gevoel voor wat hoort, haar wensen om met bepaalde mensen in contact te komen, haar opvattingen over het werk en de levenshouding van haar vader en broer. Dit alles vindt voor Scout plaats in een redelijk vrijgevochten omgeving en toch merk je reeds alle signalen dat zij langzaam maar zeker door de omstandigheden in het maatschappelijk gewenste malletje gedwongen zal worden.

Het is de enige roman die Harper Lee geschreven heeft (hoewel er nu berichten zijn dat de oorspronkelijke opzet van het verhaal alsnog op de markt komt) en ik heb er van genoten. Zij heeft een prachtige schrijfstijl, heel beeldend en invoelbaar. Je wordt als lezer bijna automatisch gedwongen om het leestempo aan te passen aan het tempo van de wereld destijds, in het warme broeierige Zuiden. Een boek dat zowel heerlijk is om te lezen als ook aanzet tot verder nadenken, dat maakt het voor mij een echte aanrader.

Veel leesplezier!

theonlymrsjo

Mijn grote dank gaat uit naar uitgeverij De Bezige Bij voor het beschikbaar stellen van een leesexemplaar.